فضاهای شهری و دست و پنجه نرم کردن با کرونا

کرونا، مهمترین دغدغه جهان امروز به شمار میرود. این بیماری پاندمیک، چندی است جان انسان‌ها را با خطرات بسیار جدی مواجه کرده است و بسیاری از راه‌حل‌ها و راهکارهای پیشنهادی برای مبارزه با آن را به چالش کشیده است. راه‌حل‌هایی که از منظر تئوری، شدنی اما در عمل با شکست‌هایی مواجه شده‌اند. این ویروس میکروسکوپی، در بسیاری از حوزه‌ها از جمله برنامه ها و طرح‌های شهرسازی معاصر، منجر به تغییراتی در رویکردها و الزام بازبینی شده است. هدف اساسی در این بازبینی، رسیدن به پاسخ این سوال است که شهرسازی در دنیای کنونی، چه نقشی می‌تواند در کاهش سرعت همه‌گیری این بیماری ایفا کند؟ چه راهبردها و استراتژی‌هایی، می‌تواند ساختمان‌ها و فضاهای شهری امروزی را که با سرعت بسیار بالایی رشد و توسعه یافته و محمل ارتباطات تنگاننگ شده است، به محلی امن‌تر برای عبور و مرور و انجام فعالیت‌های روزمره ساکنین تبدیل نماید؟ فرم شهری چگونه هراس و نگرانی ساکنین را در خصوص حضور در فضاهای شهری به عنوان فضایی جهت تجمع و حضور، کاهش می‌دهد؟ نقش مدیریت شهری و راهکارهای پیشنهادی آن در این بحران چیست؟
از زمان شیوع ویروس کرونا و غافل‌گیری سرعت شیوع آن برای مردم جهان، بسیاری از شهرهای دنیا از سنگاپور تا استانبول، از مکه تا لس آنجلس، پروتکل‌ها و مقررات ویژه‌ و سخت‌گیرانه‌ای برای حضور و فعالیت‌های مردم در سطح شهرها اعمال نموده‌اند. مقرراتی که همراه با خود، حضور حداقلی مردم را در فضاهای شهری به همراه دارد. گرچه، در راستای رسیدن به بهترین نتیجه، در کنار برنامه‌ریزی‌ها و قوانین وضع شده، نقش و همکاری مردم نیز برای کاهش سرعت شیوع، قابل توجه است.
یکی از مهم‌ترین و پرچالش‌ترین مباحث شهرسازی مرتبط با ویروس کرونا، بررسی فرم شهری و نحوه عملکرد آنها در مواجه با کرونا است. گرچه پاسخی قطعی به این سوال که در مواجه با ویروس، «ساختارهای متمرکز و تک هسته‌ای» عملکرد بهتری خواهند داشت یا شهرهایی با «فرم شهری غیرمتمرکز و چند هسته‌ای»، اما نتایج مطالعات نشان می‌دهد که به طور کلی، شهرهایی که ساختارهای غیرمتمرکز و چند هسته‌ای را برای خود برگزیده‌اند، عملکرد نسبتا بهتری در مهار و کاهش روند تصاعدی شیوع ویروس کرونا داشته‌اند. تمرکز خدمات و امکانات روزمره ساکنین در بخش‌های شهری مشخص، موجب تشکیل تجمع‌های گروهی از افراد شده که یکی از فاکتورهای بسیار مهم در شیوع و افزایش تصاعدی همه‌گیری این ویروس است. در مقابل، فرم و ساختار غیرمتمرکز فضاهای شهری در هر یک از بخش‌های شهری، تامین‌کننده نیازهای ساکنین خود بوده و بدین ترتیب، نیاز به رفت‌ و آمد به مراکز شهری پر جمعیت و حضور در فضاهای متراکم شهری، به حداقل کاهش خواهد یافت. با این حال، با توجه به مزایای بسیار زیاد تمرکز خدمات در بخش‌های مشخصی از شهر از جمله کاهش رفت ‌و آمدهای شهری، کاهش ترافیک، کاهش مصرف سوخت، هدر رفت زمان و… نمی‌توان پیشامد ماه‌های اخیر را ملاکی برای رد نظریات پشتیبان تمرکز و تراکم خدمات و دسترسی‌ها در مراکز خاصی از شهر مانند مراکز شهری دانست.
از دیگر مسائل مهم شهری در این رابطه، «تراکم‌های شهری» به صورت عام است. تراکم‌های بالای شهری به واسطه بهره‌مندی بالاتر ارتباطات و آمد و شدها، به طور کلی، می‌توانند احتمال شیوع ویروس را افزایش دهند. اگرچه مثال‌های نقضی در این خصوص وجود دارد. هنگ کنگ و سنگاپور از متراکم‌ترین شهرهای جهان هستند که در مقایسه با مناطق روستایی‌نشین لومباردی و ونتو در کشور ایتالیا با تراکم جعیتی و ساختمانی بسیار کمتر، تاب‌آوری مناسب‌تری در مقابل همه‌گیری این ویروس از خود نشان داده‌اند. درخصوص «توزیع کاربری‌های کوچک مقیاس» در سطح شهر نیز باید این نکته متصور شود که این توزیع، تمامی نیازهای روزمره ساکنین را تامین کرده و نیاز به رفت ‌و آمد به مناطق دیگر شهری را به حداقل برساند. خودکفایی محلات با به تعبیری دیگر، شهرسازی محله محور، از دیگر راهبردها و برنامه‌هایی است که می‌تواند نقش موثری در کاهش سرعت شیوع ویروس داشته باشند.

نکته قابل توجه دیگر، طراحی و برنامه‌ریزی فضاهای عبور و مرور شهری نظیر مسیرهای پیاده‌رو و خیابان‌ها است، به طوری که فاصله‌گذاری اجتماعی، در طراحی و بازبینی مجدد مدنظر قرار گیرد. پیاده‌روهایی که در مجاورت مکان‌ها و فضاهای با تراکم ساختمانی و جمعیتی بالا هستند، نیازمند تعریض بوده و باتوجه به این نکته که دوچرخه سواری با رویکرد Slow Mobility در مقابل رویکرد Fast Mobility، به جز مزایایی که برای سیستم تنفس و سلامت انسانی دارد، می‌تواند همراه خوبی در رسیدن به هدف ذکر شده یعنی فاصله گذاری اجتماعی و کاهش احتمال وقوع برخورد و تراکم‌های انسانی مخصوصا در وسایل حمل و نقل عمومی باشد. بدین ترتیب، در تجدید طراحی‌ها و برنامه‌ریزی‌های شهری تعریض خطوط مخصوص دوچرخه و همچنین ایجاد تسهیلاتی در راستای استفاده بیشتر ساکنین شهرها از این وسیله حمل و نقل می‌تواند اثرات مثبتی در مواجه با ویروس کرونا داشته باشند. تسهیلاتی نظیر برنامه‌های اشتراک دوچرخه نیز از جمله موارد پیشنهادی در این حوزه است.
سیستم حمل‌ونقل شهری نیز به‌ عنوان رگ‌های حیاتی شهر، باید با شرایط جدید و این پدیده نو ظهور، سازگار شوند. برنامه ریزی دقیق زمان ورود و خروج وسایل حمل و نقل عمومی، تعبیه فضاهای مشخص برای نشستن افراد، ضدعفونی کردن اتوماتیک فضاهای پرتجمع، افزایش تعداد وسائل حمل و نقل عمومی، مجزا کردن فضا و کابین راننده از مسافران، هوشمندسازی سیستم پرداخت و کنترل بلیط و ..، از مواردی می‌باشند که باید در برنامه‌ریزی سیستم حمل و نقل شهری، مورد توجه قرار گیرند.
یکی از مباحث بسیار کاربردی در زمینه برنامه‌ریزی و طراحی شهری در دوران مدرن و به طور ویژه در دوران‌هایی با ویژگی‌های خاص نظیر همه‌گیری ویروس کرونا، اتخاذ رویکردهای مرتبط با شهرهای هوشمند (Smart City) می‌باشد. در زمان ویروس کرونا و اطلاع از نحوه سرایت و شیوع آن، انتظار می‌رفت که شهرهای پرتراکم‌تر، نتوانند آنطور که باید مدیریت اوضاع در دست بگیرند و شاهد اتفاقات بسیار بدتر باشیم، اما برخی شواهد و اطلاعات نشان داد که بسیاری از آنها، عملکرد موفقیت آمیزتری نسبت به شهرهای با تراکم کمتر و حتی با ساختار و فرم‌های شهری چند هسته‌ای و گسترده در مقابل این ویروس مرموز از خود نشان داده‌اند. مطالعات نشان می‌دهد، که شهرهای نسبتا موفق‌تر در زمینه کنترل سرعت رشد کووید-۱۹، شهرهایی بوده‌اند که از تکنولوژی‌های روز دنیا بهره‌مند بوده و آن را در خدمت خدمات شهری به‌کار گرفته‌اند. شهرهایی که سال‌هاست مدیریت آنها با رویکرد اتخاذ و به کارگیری دیدگاه‌های مرتبط با شهر هوشمند بوده است. برای مثال، به کمک ابزاراهای شهر هوشمند، درصورت تشخیص مثبت بودن ویروس کرونا در فردی، تمام افرادی که در روزهای اخیر با وی در ارتباط نزدیکی بوده‌اند، کاوش و تست می‌شوند و مسیرهایی که شخص از آن‌ها عبور کرده و با استفاده از کلان‌داده‌های جی‌پی‌اس، دوربین‌های شهری و داده‌های دستگاه‌های ای‌تی‌ام مشخص می‌شوند. این مسیرها توسط شهرداری کاملاً ضدعفونی شده و تا حد امکان از انتقال آن به افراد دیگر جلوگیری می‌شود. دولت سنگاپور را می‌توان یکی از موارد بسیار موفق در این حوزه معرفی کرد. سنگاپور با استفاده از داده‌های جی‌پی‌اس بر سیستم اطلاعات جغرافیایی، نواحی پر خطر را شناسایی و سپس توسط ربات‌ها ضدعفونی می‌کند. در همین راستا، کشورهایی نظیر چین، کره جنوبی و سنگاپور، با استفاده از روبات‌ها، هواپیماهای بدون سرنشین و داده‌های بزرگ به ردیابی شیوع بیماری، ضدعفونی کردن بیمارستان‌ها و تهیه مواد مورد نیاز روی آوردند. چنین فناوری‌هایی ممکن است در شهرها به‌عنوان یک زمینه برای شناسایی سریع مشکلات احتمالی آتی استفاده شوند. از دیگر اقدامات مرتبط با شناسایی و پیشگیری از افزایش سرعت شیوع ویروس کووید-۱۹ در شهرهای هوشمند، استفاده از سامانه‌های کنترل سلامت هوشمند در مبادی مراکز تجاری، ورودی شهری و مراکز پرتردد شهری نظیر مترو است. همچنین، با هوشمندسازی بسیاری از خدمات روزمره مردم، بسیاری از سفرها و رفت و آمدهای غیرضروری در شهر کاهش یافته و احتمال سرایت ویروس به حداقل می‌رسد. ایجاد بستر مناسب برای انجام کارهای شخصی، اداری و حرفه‌ای در منزل، از جمله موارد مهمی است که در شهر هوشمند، باید مور توجه قرار گیرد. فضاهای عمومی شهرها نظیر استادیوم‌ها و ورزشگاه‌ها، سینماها، مراکز همایش‌ها، دانشگاه‌ها، مدارس و… از جمله مواردی هستند که با شیوع ویروس کرونا، تعطیل شده و برای چندین ماه، از فعالیت‌های خود به صورت کالبدی و فیزیکی باز ماندند. در این خصوص نیز، می‌توان با ایجاد خلاقیت در تامین نیازهای تفریحی شهروندان، مانند ایجاد کنسرت‌های مجازی، سینماها و تئاترهای مجازی از دیگر مواردی است که توجه به آنها در ارگان‌های مختلف مدیریت شهری در شرایط رویارویی با بحران‌هایی نظیر ویروس کرونا، ضروری است.

موارد مطرح شده در بالا، که به ارائه راهکارهایی در خصوص برنامه‌ریزی، طراحی و مدیریت شهری در شرایط بحرانی نظیر همه‌گیری ویروس کرونا در میان مردم جهان پرداخته است، برخی از بارزترین و مهم‌ترین راهکارها و الزامات در زمینه کنترل شیوع این ویروس در سطح فضاهای شهری است که نیاز دارد در برنامه‌ریزی‌های فعلی و آتی شهر، مورد توجه قرار گیرد و به طور کلی، رخداد احتمالاتی نظیر شیوع دوباره بیماری‌های پاندمیک که از ارتباطات و تعاملات انسانی تغذیه و رشد می‌کنند، با جدیت بیشتری مورد بررسی و اقدام قرار بگیرد. اما نکته بسیار مهم، همکاری همه جانبه سیاست‌گذاران در سطوح بالا، برنامه‌ریزان و مدیران شهری و مردم می‌باشد که در صورت داشتن همکاری موثر و هماهنگ، می‌توان انتظار غلبه حداکثری بر این ویروس مرموز را داشت.

این مطلب به کوشش تیم تحریریه مجله تخصصی فینیکس تهیه و تدوین شده است.