هرمان ملویل، یکی از برجسته‌ترین نویسندگان آمریکایی قرن نوزدهم، به‌خاطر آثار مهم و تأثیرگذارش در ادبیات جهان شناخته می‌شود. او در سال ۱۸۱۹ در نیویورک به دنیا آمد و دوران کودکی‌اش با فقر و مشکلات مالی همراه بود. ملویل بهعنوان یک ملوان در سفرهای دریایی شرکت کرد و تجربه‌های خود را در آثار اولیه‌اش مانند «تایپی» و «اومو» به کار برد. این رمان‌ها به‌خاطر توصیفات زنده از زندگی جزایر جنوب دریا و بررسی برخوردهای فرهنگی‌شان شناخته می‌شوند. این آثار بسیار محبوب بودند و موفقیت حرفه‌ای و مالی زیادی برای ملویل به همراه داشتند. با این حال، با «موبی دیک» (۱۸۵۱)، ملویل تغییر تماتیک قابل توجهی انجام داد. او از ماجراجویی شخصی و عجیب‌نگاری فاصله گرفت و به پرسش‌های فلسفی و وجودی پرداخت و به بررسی شرایط انسانی، ماهیت وسواس و امر متعالی پرداخت. این رمان از لحاظ مالی به‌هیچ‌وجه برای او سودآور نبود و پس از این رمان به‌سختی توانست به شهرت سابق خود دست پیدا کند. بااین‌حال، این رمان نشان‌دهندۀ بلوغ ملویل بهعنوان یک نویسنده است و بلندپروازی او برای پردازش موضوعات عمیق‌تر و جهانی‌تر را نشان می‌دهد. این رمان در واقع یکی از اولین رمان‌هایی است که در آن سبک رمان آمریکایی قابل شناسایی است.
«موبی دیک» و زمینه‌های شکل‌گیری آن
«موبی دیک» داستان ماجراجویی کاپیتان اهب و خدمۀ کشتی پکوئد را روایت می‌کند که به شکار نهنگ‌ها می‌پردازند. راوی داستان، اشمائیل، یک ملوان تازه‌کار است که به خدمۀ کشتی پکوئد می‌پیوندد و از نزدیک شاهد سفر پرماجرای آن‌ها می‌شود. کاپیتان اهب که یک پایش را در یکی از نبردهای قبلی با نهنگ سفید، موبی دیک، از دست داده است، در پی انتقام‌گیری از این نهنگ عظیم‌الجثه است. او با وسواس و اراده‌ای آهنین، خدمه‌اش را به یک سفر پرخطر و پرمخاطره می‌برد تا موبی دیک را پیدا کرده و از او انتقام بگیرد. در این مسیر، خدمۀ کشتی با خطرات طبیعی و روانی بسیاری مواجه می‌شوند و در نهایت، این وسواس اهب به تراژدی بزرگی منجر می‌شود.
«موبی دیک» از اولین رمان‌هایی است که نویسنده در آن آگاهانه در تلاش برای شکل‌دهی جریانی به نام رمان آمریکایی بود و چنین نیتی در تاروپود کتاب به‌وضوح مشهود است. در دهه‌های اول استقلال آمریکا، مفهوم رمان آمریکایی معنا نداشت و اکثر نویسندگان این کشور از نویسندگان معروف دیگر کشورها تقلید می‌کردند. در طول نیمۀ قرن نوزدهم، نویسندگان و منتقدان آمریکایی بحثی پرجنب‌وجوش دربارۀ چیستی ادبیات اصیل آمریکایی داشتند. در این دوره تمایل فزاینده‌ای شکل گرفت تا رمان‌های آمریکایی از سنت‌های ادبی اروپایی رهایی یابند و نویسندگانی آثاری خلق کنند که تجربیات و ارزش‌های منحصربه‌فرد زندگی آمریکایی را منعکس کنند. رالف والدو امرسون از مهم‌ترین نمایندگان این تفکر بود. او در پی ایجاد سبکی بومی برای ادبیات آمریکایی بود و در آثارش به موضوعاتی چون امر متعالی، طبیعت عرفانی و فردگرایی دموکراتیک توجه ویژه‌ای داشت، که این تم‌ها در «موبی دیک» به‌وضوح دیده می‌شود.
امر متعالی و طبیعت والا
امر متعالی و طبیعت والا در نگاه ملویل جایگاه برجسته‌ای دارند. اشمائیل، راوی داستان، اغلب در مورد اسرار دریا و ماهیت مبهم نهنگ تأمل می‌کند. بخش زیادی از داستان در اقیانوس عظیمی می‌گذرد. همچنین، در ساختن قصۀ داستان، جهانی خلق شده که در آن هر پدیده با پدیدۀ دیگر مرتبط است.
نهنگ در اقتصاد آمریکا در دهۀ ۱۸۵۰ اهمیت بسیاری داشت. پیش از کشف نفت، آمریکا یکی از مهم‌ترین اقتصادهای دنیا در تأمین انرژی محسوب می‌شد و از این رو ملویل با افتخار از چنین فرهنگی سخن می‌گوید و عظمت طبیعت آمریکایی را تصویر می‌کشد. صنعت شکار نهنگ در قرن نوزدهم یکی از مهم‌ترین صنایع دریایی بود که نقش حیاتی در اقتصاد و تأمین انرژی ایفا می‌کرد. نهنگ‌ها منبع اصلی روغن نهنگ بودند که برای روشنایی لامپ‌ها، روان‌سازی ماشین‌آلات و حتی در برخی فرآورده‌های دارویی استفاده می‌شد. ازاین‌رو، شکار نهنگ نه‌تنها یک فعالیت اقتصادی بلکه یک فرهنگ و نماد ملی نیز به‌حساب می‌آمد. ملویل با به تصویر کشیدن این صنعت، نه‌تنها به اهمیت اقتصادی آن اشاره دارد، بلکه به تلاش‌ها و خطراتی که شکارچیان نهنگ با آن‌ها مواجه بودند نیز پرداخته است. این تصویرسازی نشان‌دهندۀ تعهد ملویل به واقع‌گرایی و جلب توجه به زندگی سخت و پرمخاطره ملوانان است.
در رمان «موبی دیک»، نهنگ نمادی از طبیعت بی‌پایان و ناشناخته است که انسان‌ها در تلاش برای کنترل و تسخیر آن هستند. مبارزۀ کاپیتان اهب با موبی دیک نمادی از مبارزه گسترده‌تر بشریت با نیروهای طبیعت است. این درگیری، قدرت الهام‌بخش طبیعت و بیهودگی تلاش‌های انسان برای تسلط بر آن را برجسته می‌کند. این سفر محکوم به فنا بهعنوان داستانی هشداردهنده دربارۀ محدودیت‌های قدرت انسانی و پیامدهای به چالش کشیدن قدرت طبیعت ارائه شده است.
فردگرایی و دموکراسی
«موبی دیک» همچنین از بهترین نمونه‌های توجه به فردگرایی و دموکراسی بهعنوان فرهنگ است. الکسیس د توکویل در کتاب معروف «دموکراسی در آمریکا» استدلال کرد که جوامع دموکراتیک ادبیاتی تولید می‌کنند که در آن‌ها بر زندگی و مبارزات افراد عادی تمرکز می‌شود تا زندگی اشراف. این ایده در «موبی دیک» نیز دیده می‌شود، جایی که جامعه‌ای کوچک از ملوانان عادی به تصویر کشیده شده است، نه اشراف‌زادگان. یکی از بخش‌های جالب و قابل توجه رمان، تجربۀ اشمائیل با کوئیک‌کوئگ است. وقتی اشمائیل برای اولین بار وارد مهمانخانه‌ای در نیوبدفورد می‌شود، باید تختش را با ملوانی دیگر به نام کوئیک‌کوئگ، یک سرخ‌پوست از جزایر جنوبی، به اشتراک بگذارد. در ابتدا، اشمائیل از اشتراک تخت با فردی غریبه و عجیب‌غریب می‌ترسد، اما به‌زودی متوجه می‌شود که کوئیک‌کوئگ فردی شریف و مهربان است. این تجربه نمادی از فرهنگ دموکراتیک آمریکایی است که افراد با پس‌زمینه‌ها و فرهنگ‌های مختلف می‌توانند در کنار هم زندگی کنند و همکاری داشته باشند. هر چند البته، عدم حضور زنان در «موبی دیک» مشهود است. منتقد ادبی، لزلی فیدلر، معتقد است که تمام رمان‌های بزرگ آمریکایی «بر روی قفسۀ کتاب‌های کودکان قرار دارند» و تأکید می‌کند که «هیچ متن مهم قرن نوزدهمی آمریکایی به‌طور هوشمندانه دربارۀ جنسیت بین مردان و زنان سخن نمی‌گوید.» این رمان در دنیایی کاملاً مردانه می‌گذرد و تمرکز آن بر روابط و تعارضات میان مردان است. این ویژگی بازتاب‌دهندۀ محدودیت‌های ادبیات آمریکایی در آن زمان در پرداخت به تجربیات و روابط جنسیتی است.
از دیگر زمینه‌های شکل‌گیری این رمان می‌توان به تأثیر ناتانیل هاوثورن، همسایه و مرشد ادبی ملویل، اشاره کرد. هاوثورن با رد مادی‌گرایی و تأکید بر جنبه‌های معنوی و اخلاقی زندگی، تأثیر عمیقی بر ملویل داشت. این تأثیر در شخصیت‌های مختلف «موبی دیک» مشهود است. برای مثال، استارباک، نخست‌افسر کشتی، نماد انسان اخلاق‌مداری است که در برابر وسواس و جنون اهب مقاومت می‌کند و از درگیری با نیروهای طبیعی و الهی می‌پرهیزد. همچنین در بخش‌های مختلف رمان نشانه‌هایی از فرهنگ مادی و سرمایه‌داری و نقد آن را می‌توان مشاهده کرد.
در آخر، ملویل در اوایل ۱۸۵۰ با آثار شکسپیر آشنا شد و دنیای شکسپیر تأثیرات زیادی بر داستان‌های او گذاشت. این تأثیر در «موبی دیک» به‌وضوح دیده می‌شود. به‌طور خاص، ملویل از سبک متافیزیکی و بحث‌های فلسفی شکسپیر در نمایشنامه‌هایش الهام گرفته است. در «موبی دیک»، ملویل با استفاده از مونولوگ‌های طولانی و بحث‌های فلسفی میان شخصیت‌ها، به بررسی موضوعات عمیق و جهانی می‌پردازد. برای مثال، مونولوگ‌های طولانی اهب درباره سرنوشت و اراده آزاد به‌شدت تحت‌تأثیر سبک شکسپیر هستند.
تم‌های اصلی رمان
با توجه به زمینه‌های شکل‌گیری فوق، در رمان ملویل می‌توان تم‌هایی مرتبط را یافت. برای مثال، امر استعلایی و ابهام آن جایگاه کلیدی در رمان دارد. اشمائیل، راوی داستان، اغلب دربارۀ اسرار دریا و ماهیت مبهم نهنگ تأمل می‌کند. این تأملات این ایده را تقویت می‌کنند که محدودیت‌هایی برای آنچه انسان‌ها می‌توانند دربارۀ جهان اطرافشان درک کنند، وجود دارد. اقیانوس وسیع و ناشناخته بهعنوان استعاره‌ای برای ناشناخته و ناشناختنی عمل می‌کند و نشان می‌دهد که برخی جنبه‌های وجود خارج از دسترس دانش و علم انسانی باقی می‌مانند. این تم با دیدگاه رمانتیک و نگاه انتقادی به تکنولوژی هم‌خوان است. همچنین در این رمان تأثیر دیدگاه جهان‌محور امرسون نیز مشهود است؛ جهانی که در آن هر پدیده با پدیدۀ دیگر مرتبط است و در نهایت یک وجود مرموز کلیت جهان را اداره می‌کند. در این جهان، نهنگ موبی دیک نمایندۀ نیروهای عظیم و بی‌پایان طبیعت است. مبارزۀ کاپیتان اهب با نهنگ نمادی از تلاش گسترده‌تر بشریت برای کنترل بر جهان طبیعی است. این درگیری، قدرت الهام‌بخش طبیعت و بیهودگی تلاش‌های انسان برای تسلط بر آن را برجسته می‌کند. سفر محکوم در رمان بهعنوان داستانی هشداردهنده دربارۀ محدودیت‌های قدرت انسانی و پیامدهای به چالش کشیدن قدرت طبیعت مطرح شده است.
تأثیر امرسون در رمان «موبی دیک» به‌ویژه در زمینۀ دموکراسی و اهمیت دانش جمعی دیده می‌شود. کشتی پکوئد نمایانگر یک جامعۀ کوچک است که در آن هر عضو خدمه نقش حیاتی در زنده ماندن و موفقیت گروه دارد. ملویل به‌طور مداوم بر اهمیت همکاری، هم‌بستگی و احترام به دانش و تجربۀ دیگران تأکید می‌کند. در صحنه‌هایی از رمان، نشان داده می‌شود که چگونه خدمۀ کشتی با همکاری و تبادل دانش می‌توانند بر مشکلات غلبه کنند و از خطرات دریا نجات یابند. بهعنوان مثال، در بخشی از رمان، زمانی که کشتی با طوفان شدیدی مواجه می‌شود، خدمه با همکاری و استفاده از تجربیات یکدیگر، توانستند کشتی را از خطر نجات دهند. این صحنه‌ها نشان‌دهندۀ اهمیت دانش جمعی و همکاری در جوامع دموکراتیک است. همچنین، اشمائیل بهعنوان راوی، به‌طور مداوم از تجربیات و دانش خدمه‌های مختلف کشتی می‌آموزد و این دانش را به خوانندگان منتقل می‌کند. این رویکرد نشان‌دهندۀ تأثیر عمیق دموکراسی و احترام به دانش و تجربۀ دیگران در «موبی دیک» است.
همچنین، به تأثیر از هاوثورن، انزوای سرمایه‌داری و هدف محوری جامعۀ سرمایه‌داری از دیگر تم‌های اصلی «موبی دیک» است که از طریق تعاملات و روابط بین خدمه پکوئد بررسی می‌شوند. کشتی بهعنوان یک میکروکسم جامعه عمل می‌کند که خدمۀ متنوع آن نمایندۀ پس‌زمینه‌ها، فرهنگ‌ها و اعتقادات مختلف هستند. علی‌رغم تفاوت‌هایشان، مردان باید برای زنده ماندن از خطرات دریا با هم کار کنند. در بخش‌هایی از داستان، فرهنگی در کشتی‌رانی به تصویر کشیده می‌شود که در آن خدمۀ کشتی به دیدوبازدید از همدیگر می‌پردازند. اما در این دیدوبازدیدها، اهب تنها به شکار موبی دیک فکر می‌کند. وسواس هدف‌محورانۀ اهب او را از خدمه‌اش جدا کرده و به گرگی تنها تبدیل می‌کند. این وسواس شکافی ایجاد می‌کند که نهایتاً به فاجعه منجر می‌شود. در مقابل، سفر اشمائیل اهمیت همراهی و نیاز انسانی به ارتباط را تأکید می‌کند.
در اینجا تنش شکسپیری بین سرنوشت و ارادۀ آزاد به نخ فلسفی‌ای تبدیل شده که در سراسر «موبی دیک» بافته شده است. اهب، همانند قهرمان‌های شکسپیری چون مکبث، معتقد است که او برای مقابله و کشتن موبی دیک مقدر شده است و جست‌وجویش را بهعنوان بخشی اجتناب‌ناپذیر از سرنوشتش می‌بیند. او، همچون مکبث، مسخ انتقام‌گیری شده و در این راه کاملاً ذوب شده است. این چشم‌انداز تقدیری در تضاد با ایدۀ ارادۀ آزاد قرار دارد، زیرا اعضای خدمه تصمیمات آگاهانه‌ای می‌گیرند که زندگی‌شان و نتیجه سفرشان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. تعامل بین سرنوشت و اراده آزاد در رمان سؤالاتی را درباره ماهیت عاملیت انسانی و نیروهایی که زندگی‌مان را کنترل می‌کنند، مطرح می‌کند و با پرسش‌های فلسفی دوران رمانتیک هم‌خوانی دارد.
جایگاه رمان در طول تاریخ
در زمان خود، «موبی دیک» نقدهای مختلفی دریافت کرد و بلافاصله بهعنوان یک شاهکار شناخته نشد. برخی از نقدهای اولیه منفی بودند و از پیچیدگی و عمق فلسفی رمان گلایه داشتند. بهعنوان مثال، در نوامبر ۱۸۵۱، مجله «Literary World» اظهار داشت که «موبی دیک یک شکست کامل است»، و منتقدی دیگر در «London Athenaeum» اظهار کرد که رمان «مبهم و پیچیده» است. از نظر فروش نیز، «موبی دیک» در زمان انتشارش موفقیت چشم‌گیری نداشت؛ تنها ۵۰۰ نسخه از آن در سال اول فروش رفت، که در مقایسه با دیگر آثار آن دوره عملکرد بسیار ضعیفی بود. این در حالی است که نسخه‌های اولیه‌ی کتاب اکنون به قیمت‌های بسیار بالایی فروخته می‌شوند و ارزش کلکسیونی دارند.
با این حال، در دهه‌های بعد، «موبی دیک» به تدریج توجه منتقدان و محققان ادبی را جلب کرد. در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، نقدهای مثبت بیشتری در مورد رمان منتشر شد و بسیاری از نویسندگان و منتقدان برجسته، از جمله دی.اچ. لارنس، به ارزش‌های ادبی و فلسفی «موبی دیک» اشاره کردند. لارنس در کتاب «مطالعاتی در ادبیات کلاسیک آمریکایی» نوشت: «موبی دیک یکی از کتاب‌های بزرگ جهان است، یک کتاب بی‌همتا، و داستان کاپیتان اهب و نهنگ سفید یکی از داستان‌های بزرگ جهان است.»
در قرن بیستم، «موبی دیک» بهعنوان یکی از مهم‌ترین آثار ادبی آمریکا شناخته شد و تأثیر عمیقی بر ادبیات و فرهنگ گذاشت. رمان به زبان‌های مختلف ترجمه شد و در برنامه‌های درسی مدارس و دانشگاه‌ها جای گرفت. همچنین، در سال ۱۹۵۶، فیلمی به کارگردانی جان هیوستون و بازیگری گرگوری پک در نقش کاپیتان اهب ساخته شد که به محبوبیت بیشتر رمان کمک کرد. امروز، «موبی دیک» بهعنوان یکی از بزرگ‌ترین آثار ادبی جهان شناخته می‌شود و تأثیر آن بر ادبیات و فرهنگ بی‌نظیر است. بهعنوان مثال، فیلسوف فرانسوی، ژان پل سارتر، دربارۀ این رمان گفت: «موبی دیک یکی از شاهکارهای ادبیات جهان است که به‌طور عمیقی به مسائل فلسفی و وجودی انسان می‌پردازد.
