هنرهای بصری از دیرباز برای انسان کارکردهای متفاوتی داشته است. می‌توان این کارکرد را در دوره‌های نخستین نیاکان ما حتی در غارها نیز دنبال کرد. گویی تصویر و فرم به همراه روایت همواره برای بشر راهکاری برای انقیاد روح ناخودآگاه جمعی با دنیای رنگ‌ها و فرم‌ها بوده است. به‌مرور زمان و تا عصر اکنون این ارتباط تصویر و روح بشر در دوره‌های مختلف همچنان پابرجا بوده است، به گونه‌ایی که حتی ما برای شناخت انسان و جامعۀ بشری در دوره‌های مختلف به نقاشی‌های هر دوره باز می‌گردیم. همان‌طور که انسان در طول تاریخ به این امر نیز آگاه می‌شده است به نحوۀ نمایش آثار نیز نگاه دقیق‌تری کرده است و به مرور با پا گرفتن محافل هنری مکان‌ها و فضاهایی بسیار اختصاصی‌تر برای نمایش آثار هنری برای عموم مردم تعریف می‌شده است، بنابراین آشنایی با این دوره‌ها و نحوۀ شکل‌گیری این فضاها که به مرور از آن‌ها با نام گالری نقاشی اطلاق می‌شده، اهمیت بسیار زیادی پیدا کرده است. لذا با یکدیگر نگاهی تاریخی و اجمالی برای آشنایی به این فضاها می‌اندازیم.
برپایی گالری‌های هنری در ایران، همان‌طور که امروز درک می‌شود، در اواسط قرن بیستم شکل گرفت. این دوره تحول قابل توجهی در چشم‌انداز فرهنگی و هنری ایران بود که تحت‌تأثیر مدرنیزاسیون و تعامل بیشتر با جنبش‌های هنری غرب قرار گرفت. در اینجا نگاهی دقیق به ظهور اولین گالری‌های هنری در ایران داریم:
تأثیرات اولیه
دوران قاجار (۱۷۸۹-۱۹۲۵)
در دوران قاجار، ایران شاهد احیای هنرهای سنتی بود، اما همچنین در به روی تأثیرات غربی باز شد، نمونۀ این تحول حضور کمال‌الملک در اروپا و تفسیر نقاشی آن دوران بود. دربار از هنرمندان حمایت می‌کرد و نقاشی و عکاسی به سبک اروپایی معرفی شد. بااین‌حال، گالری‌های رسمی به معنای امروزی وجود نداشت؛ هنر در دربارهای سلطنتی و خانه‌های نخبگان به نمایش گذاشته می‌شد.
دوران پهلوی (۱۹۲۵-۱۹۷۹)
سلطنت رضاشاه پهلوی (۱۹۲۵-۱۹۴۱) و پسرش محمدرضا شاه پهلوی (۱۹۴۱-۱۹۷۹) شاهد اصلاحات فرهنگی و تلاش‌های مدرنیزاسیون قابل توجهی بود. نهادهای فرهنگی و هنری غربی شروع به تأثیرگذاری بر جامعۀ ایران کردند. این تغییرات زیربنایی در هنر و فرهنگ ناگهان با دورِ سریعی شروع شد.
اولین گالری‌های هنری
گالری آپادانا (۱۹۴۹)
گالری آپادانا که اغلب به عنوان اولین گالری هنر مدرن در ایران شناخته می‌شود، در سال ۱۹۴۹ در تهران تأسیس شد. این گالری نقش پیشرو در معرفی هنرمندان معاصر ایرانی و فراهم کردن پلتفرمی برای آثار آن‌ها داشت. گالری نمایشگاه‌هایی برگزار کرد که هم هنرهای سنتی و هم هنرهای مدرن را به نمایش گذاشت و تعامل بین هنرمندان و عموم را تسهیل کرد.
انجمن هنری خروس جنگی
انجمنی هنری در ایران بود که در سال ۱۹۴۹ توسط جلیل ضیاپور با کمک همفکرانش بنیان‌گذاری شد. این انجمن، مجمعی پیشرو در زمینه طرح عرصه‌های هنر نو خاصه ادبیات، تئاتر، موسیقی و نقاشی بود و نیز چاپ مجله‌ای با همین نام اقدام کرد. محل انجمن آتلیه ضیاءپور در خیابان تخت جمشید بود. وی هدف انجمن خروس جنگی را «مبارزه در برابر کهنه پرستی و سنت گرایی به دور از واقعیات زمانه» بیان کرده است.
گالری نگار (۱۹۵۳)
گالری نگار که در سال ۱۹۵۳ در تهران افتتاح شد، یکی دیگر از گالری‌های مهم اولیه بود. این گالری به مرکزی برای هنرمندان، منتقدان و علاقه‌مندان به هنر تبدیل شد. نمایشگاه‌های این گالری به محبوبیت هنر مدرن در ایران کمک کرد و گفتگو بین سبک‌های هنری ایرانی و بین‌المللی را تشویق کرد.
تالار ایران یا قندریز یک گالری غیردولتی بود که در تیرماه سال ۱۹۶۴ در خیابان شاهرضا (انقلاب فعلی) به اهتمام دانشجویان نوجوی دانشکده‌های هنرهای زییای دانشگاه تهران و دانشکدۀ هنرهای تزئینی تأسیس شد. مؤسس‌های این نگارخانه شامل مرتضی ممیز، منصور قندریز، سیروس مالک، فرامرز پیلارام، مسعود عربشاهی، فرشید مثقالی، رویین پاکباز و محمد محلاتی بودند. پس از تصادف و فوت منصور قندریز که از هیئت مؤسسان بود، تالار به یاد او تالار قندریز نامیده شد. این تالار پس از چهارده سال در شهریور ۱۳۵۷ تعطیل شد. در دهه‌های چهل و پنجاه، گالری قندریز در کنار گالری سیحون، در توسعۀ گسترش نقاشی مدرن ایران نقشی مهم داشتند.
گالری سیحون
در سال ۱۹۶۶ معصومه سیحون با یاری همسرش، هوشنگ سیحون، گالری سیحون را بنیان نهادند. گالری سیحون یکی از اولین نگارخانه‌های هنری ایران است و قدیمی‌ترین گالری هنری فعال در ایران به‌شمار می‌آید. گالری سیحون با تلاش و مدیریت معصومه سیحون، از سال ۱۳۴۵تاکنون بدون وقفه به فعالیت ادامه می‌دهد. این گالری از آغاز کار تاکنون بیش از ۱۵۰۰ نمایش از آثار معاصر هنرمندان نوپای ایرانی ارائه داده‌است.
هنرمندان برجستۀ ایرانی مانند محمود جوادی‌پور، مارکو گریگوریان، بهمن محصص، حسین وزیری مقدم و سهراب سپهری به صحنۀ گالری‌ها کمک کردند. آثار آن‌ها، که اغلب عناصر سنتی ایرانی را با تکنیک‌های مدرنیستی ترکیب می‌کرد، توجه و تحسین محلی و بین‌المللی را جلب کرد.
تالار ایران که در دهۀ ۱۹۵۰ تأسیس شد، یکی دیگر از نهادهای کلیدی بود که هنر معاصر ایرانی را ترویج کرد. این تالار نمایشگاه‌های بزرگی برگزار می‌کرد و به محلی برای ملاقات هنرمندان و روشنفکران تبدیل شد.
انجمن ایران و آمریکا در اواسط قرن بیستم تأسیس شد و نقش مهمی نیز در تبادل فرهنگی بین ایران و غرب ایفا کرد. این انجمن نمایشگاه‌ها، سخنرانی‌ها و کارگاه‌هایی برگزار می‌کرد که هنرمندان ایرانی را با روندهای هنری معاصر جهانی آشنا می‌کرد.
تغییرات پس از انقلاب (۱۹۷۹ تا کنون)
انقلاب اسلامی (۱۹۷۹)
انقلاب اسلامی ۱۹۷۹ تغییرات قابل توجهی در سیاست‌های فرهنگی ایران به همراه داشت. رژیم جدید در ابتدا محدودیت‌هایی بر بیان هنری اعمال کرد و بسیاری از گالری‌ها بسته شدند یا تغییر کاربری یافتند. بااین‌حال، با گذشت زمان، صحنۀ هنری به تدریج احیا شد و گالری‌ها دوباره ظاهر شدند و گالری‌های جدیدی نیز افتتاح شدند که با زمینۀ فرهنگی جدید سازگار بودند.
امروزه تهران و سایر شهرهای بزرگ ایران میزبان گالری‌های هنری متعددی هستند که همچنان طیف وسیعی از بیان‌های هنری را به نمایش می‌گذارند. با وجود چالش‌های سیاسی و اجتماعی، هنرمندان و گالری‌های ایرانی همچنان پرجنب‌وجوش باقی مانده و به صحنه‌های هنری ملی و بین‌المللی کمک می‌کنند. اولین گالری‌ها در ایران در دوره‌ای از تحول قابل توجه فرهنگی در اواسط قرن بیستم پدیدار شدند. این گالری‌های اولیه نقش مهمی در معرفی و ترویج هنر مدرن در ایران داشتند و گفت‌وگوی غنی بین فرم‌های هنری سنتی و معاصر را پرورش دادند. علی‌رغم آشفتگی‌های پس از انقلاب اسلامی، میراث این گالری‌های پیش‌گام باقی مانده است و صحنۀ هنری ایران همچنان پویا و در حال تکامل است.
***
منابع
کتاب‌ها:
ایران مدرن – به ویراستاری فرشتۀ دفتری و لیلا س. دیبا
هنر خاورمیانه: هنر مدرن و معاصر جهان عرب و ایران – نوشتۀ صائب ایگنر
«مدرنیسم و هنر جنوب آسیا» – نوشتۀ افتخار دادی
کاتالوگ‌های نمایشگاه:
- «ایران از درون» – کاتالوگ نمایشگاهی در موزۀ هنر چلسی، نیویورک، که به آثار هنرمندان معاصر ایرانی می‌پردازد و نقش گالری‌ها را بررسی می‌کند.
- «تجلیات هنر معاصر در ایران» – کاتالوگ‌های مختلف نمایشگاه‌ها از گالری‌های ایرانی مانند موزۀ هنرهای معاصر تهران (TMOCA) بینش‌های تاریخی ارزشمندی در مورد تکامل صحنۀ گالری در ایران ارائه می‌دهند.
مقالات و نشریات علمی:
- «صعود و سقوط صحنۀ گالری‌های هنر در تهران: بازتابی از تأثیر انقلاب اسلامی» – منتشر شده در مجلات مختلف تاریخ هنر، این نوع مقالات اغلب به چشم‌انداز در حال تغییر گالری‌ها در ایران، به‌ویژه قبل و بعد از انقلاب ۱۳۵۷ می‌پردازند.
- «هنر معاصر ایرانی: از خیابان تا گالری» – مقالاتی از این دست که در مجلات هنری مانند سومین متن یا ArtAsiaPacific منتشر می‌شوند، بینشی در مورد توسعۀ فضاهای هنری معاصر در ایران ارائه می‌دهند.
