اگرچه قصۀ مهاجرت بازیگران ایرانی، قصۀ تازه‌ای نیست، اما در دهۀ اخیر شاهد گسترش بازیگران مهاجری هستیم که در دو سال گذشته، بعد از اتفاقات شهریور ۱۴۰۱، شتاب بیشتری نیز گرفته است. در یک نگاه کلی‌تر می‌توان بازیگران مهاجر ایرانی را به دو گروه عمده تقسیم کرد. گروه اول، بازیگران قبل انقلاب هستند که با وقوع انقلاب یا مجبور به مهاجرت شدند یا هجرت از وطن را انتخاب کردند. گروه دوم، بازیگرانی که پس از انقلاب مهاجرت کردند و آن‌ها را هم می‌توان به دو گروه تقسیم کرد: یکی، بازیگرانی که پیش از انقلاب بازی می کردند اما تا سال‌ها بعد از انقلاب در ایران ماندند و سپس مهاجرت کردند یا بعد از انقلاب به عرصۀ بازیگری پا گذاشتند و بعد مهاجرت کردند. در این میان تعداد بازیگران زن کم نبودند. گرچه همۀ آن‌ها به یک اندازه موفق نبودند یا نشدند.
در این گزارش به بازیگران زن مهاجری می‌پردازیم که موفقیت‌های درخشانی را در سطح جهانی به نام خود ثبت کرده‌اند، بازیگرانی که برخی از آن‌ها جایگاه بالا و اعتبار حرفه‌ای در عرصۀ بازیگری داشتند، از سوسن تسلیمی گرفته تا گلشیفته فراهانی. بازیگرانی که می‌توان نامشان را در فهرست بهترین بازیگران زن سینمای ایران قرار داد. البته در سال‌های اخیر به دلیل تغییر و تحولات سیاسی که پیش آمد بر تعداد بازیگران زنی که از ایران مهاجرت کرده‌اند افزده شد. مهناز افشار، ویشگاه آسایش، لادن طباطبایی، شبنم فرشادجو، صدف طاهریان، روناک یونسی و… از جملۀ این زنان بودند، اما مهاجرتِ آن‌ها چندان با موفقیت‌های حرفه‌ای در عرصۀ بازیگری همراه نبود. شاید در میان بازیگران زن ایرانی که مهاجرت کرده‌اند بتوان سه زن را جزء موفق‌ترین بازیگران مهاجر ایرانی دانست: گلشیفته فراهانی، سوسن تسلیمی و شهره آغداشلو.
گلشیفته فراهانی و تجربۀ جهانی‌شدن
بدون شک یکی از موفق‌ترین بازیگران زن ایرانی پیش و پس از مهاجرت «گلشیفته فراهانی» است. او نشان داد اگر چه درخشش یک بازیگر خارج از جغرافیای وطنش سخت است اما ناممکن نیست. شاید بتوان او را یکی از جنجالی‌ترین بازیگران مهاجر ایرانی دانست که کنشگری‌های اجتماعی و سیاسی‌‌اش در دفاع از زنان باعث شده است که موقعیت او از یک بازیگر فراتر برود. جواد شمقدری، معاونت سینمایی وزارت ارشاد، در نشست مطبوعاتی خرداد ماه ۱۳۹۰، دربارۀ وضعیت گلشیفته فراهانی گفت: «در ابتدای مسئولیتم با توجه به وضع موجود اعلام کردم که می‌تواند برگردد و تا آن لحظه منع زیادی برای بازگشت وجود نداشت، اما اتفاقاتی که امروز افتاده دیگر شرایط تغییر کرده و دیگر اختیار در دست ما نیست و حتی شنیدم فیلمی که در کردستان بازی کرده صحنه‌های خوبی ندارد، که اگر حقیقت داشته باشد، دیگر جامعۀ سینمایی هم او را نمی‌پذیرد.» خود گلشیفته در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی فارسی دربارۀ دلیل خروجش از ایران گفته بود: «رفتاری که با من شد و بی‌اعتمادی که از یک سری مسئولین دیدم در واقع پوست من را قِلفتی کندند، باعث شد که دلم چنان بشکند که نتوان جمعش کرد.»
«یک مشت دروغ» اولین فیلم خارجی‌ای بود که او در آن به ایفای نقش پرداخت. در نخستین پوستر رسمی این فیلم هالیوودی که از سوی کمپانی برادران وارنر منتشر شد، نام گلشیفته فراهانی در فهرست بازیگران فیلم در مقام چهارم و به‌عنوان نخستین بازیگر زن فیلم به چشم می‌خورد. لئوناردو دی کاپریو، راسل کرو و مارک استرانگ، بازیگرانی هستند که نام‌هایشان پیش از فراهانی در پوستر فیلم قرار دارد. «جای اژدها» به کارگردانی رولند جافه و «خورشت آلو با مرغ» به کارگردانی مرجان ساتراپی و ونسان پارونو از دیگر فیلم‌های او در خارج از ایران هستند. «پترسون» را می‌توان از مهم‌ترین فیلم‌های گلشیفته فراهانی بعد از مهاجرت از ایران محسوب کرد. این تجربۀ خاص بسیار بر اعتبار و وجهۀ هنری و ظاهری گلشیفته فراهانی در فستیوال‌ها و جوامع هنری افزود. همکاری با یکی از مهم‌ترین فیلم‌سازان سینمای مستقل آمریکا، جیم جارموش، به شهرت جهانی او افزود و افراد بیشتری از دنیای سینما را تحت تاثیر قرار داد.
گلشیفته فراهانی پس از خارج شدن از ایران، در زمینۀ خوانندگی نیز فعالیت کرد و ترانه‌هایی نظیر سکوت، جست‌وجوی سرنوشت و جز تو را اجرا کرد. در آلبوم «آخ» از محسن نامجو، گلشیفته فراهانی در تنظیم، نواختن پیانو و هم‌خوانی همکاری نمود. دعوت به همکاری در آکادمی اسکار، عضو هیئت داوران جشنوارۀ لوکارنو، جشنوارۀ بین‌المللی فیلم مراکش و جشنوارۀ بین‌المللی فیلم برلین از دیگر افتخارات کارنامۀ گلشیفته است.
فارغ از حوزۀ بازیگری و سینما، گلشیفته فراهانی جزء انسان‌های دغدغه‌مند جامعه به‌شمار رفته و از محیط‌زیست گرفته تا ریشه‌کنی بیماری سل در ایران فعالیت‌های مفید و حائز اهمیتی را به انجام رسانده است. هنرمند عضو آکادمی علوم‌وهنرهای سینما که دوستی و ارتباط نزدیکی با داریوش مهرجویی داشت و پیش از مهاجرت نیز آن‌ها در نظر داشتند تا اقتباسی از رمان تاریخی «کیمیا خاتون» را به ارمغان بیاورند که متأسفانه این پروژه هیچ‌گاه رنگ‌وبوی واقعیت به خود ندید و برای همیشه فراموش شد. او طی این سال‌ها به‌عنوان کنشگری اجتماعی هم فعال بوده و دامنۀ این فعالیت تا ساحت سیاست هم کشیده شده است. با این حال او خود را فعال سیاسی نمی‌داند و گفته است: «فکر کنم اگر می‌خواستم سياسی شوم می‌رفتم درس سياست می‌خواندم و در وزارت خارجه کار می‌کردم. ما هنرمنديم و هنرمند ممکن است در مقطعی سياسی شود، اما خيلی کم‌‌اند هنرمندانی که از سياست خوششان بيايد. چون سياست خيلی دوست‌داشتنی نيست و همه‌جا يک جور است. من هم تا جایی که بتوانم از سياست فرار می‌کنم. من سياست‌مدار نيستم که مستقيماً و با کله وارد کار سياست بشوم. من کار هنری می‌کنم و آن کار ممکن است در مقطعی سياسی بشود. ولی کار من هنر است. من چه کار دارم به سياست. سياست مال سياست‌مداران است». گلشیفته حالا به‌عنوان یک بازیگر ایرانی در سطحِ جهانی شناخته می‌شود و کارنامه‌اش بیرون از مرزهای ایران خط بطلان بر آن نگاهی است که معتقد است بازیگران ایرانی به‌ویژه زنان نمی‌توانند بیرون از ایران و سینمایش موفق شوند.
سوسن تسلیمی به مثابۀ یک سفیر فرهنگی
سوسن تسلیمی بی‌شک یکی از مطرح‌ترین بازیگران زن ایرانی و به‌زعم عده‌ای، بهترین آن‌هاست. بازیگری که بعضی منتقدان استاندارد‌های بازی او را در حد بازیگران خوب جهانی می‌بینند و نقش‌آفرینی فراموش‌ناشدنی‌اش در فیلم «باشو، غریبۀ کوچک» را یکی از بهترین بازی‌های او می‌دانند. او از جمله بازیگران مهاجری است که اگرچه بعد از مهاجرت از ایران کمتر بازی کرد، اما به‌عنوان یک شخصیت ممتاز فرهنگی و هنری توانست به موفقیت‌های تازه‌ای دست یابد.
تسلیمی در سال ۱۳۶۶ به سوئد مهاجرت کرد. اولین فیلمی که در سوئد بازی کرد فیلم «مرز» به کارگردانی رضا پارسا بود. نمایش «مده آ»، اولین تجربۀ کارگردانی تسلیمی در سوئد، در سال ۱۹۹۱، یعنی سه سال پس از اقامت او در سوئد، روی صحنه رفت. تسلیمی، بعد از «مده آ»، با «پتر اسکارسون» آشنا می‌شود که جزء هنرمندان مشهور در سوئد به شمار می‌آید که به تئاتر شرق نیز علاقه‌مند است. تسلیمی در کارگاه‌هایی که این هنرمند تشکیل داده و استادانی را از کشورهای چین، یونان و هند دعوت کرده بود تا تئاتر کشور خود را معرفی کنند کار می‌کند و تلاش می‌کرد تا علاقه‌مندان هنر شرق را با تئاتر ایران آشنا کند. از اواخر دهۀ ۹۰ میلادی جزء هیئت مدیرۀ اَنستیتوی فیلم سوئد بود که این مؤسسه از اعتبار بسیار بالایی برخوردار است.
تسلیمی در تمام این سال‌ها با علاقه به کار خود در غربت ادامه داده و اکنون نیز به‌عنوان مدرس بازیگری در این کشور شناخته شده است. استعداد درخشان سوسن تسلیمی به وسیلۀ بازی در سریال‌های سوئدی در آن کشور نیز پوشیده نیست. جالب است بدانید که تسلیمی در سال ۲۰۰۳، جایزۀ ویژۀ شخصیت ممتاز فرهنگی را در رشتۀ کارگردانی فیلم و بازیگری، از طرف دولت سوئد دریافت کرد و در حال حاضر نیز در وزارت فرهنگ سوئد از اعضای هیئت مشاورین تئاتر است. تسلیمی حالا ۷۴ساله است که برای سرپا ماندن در خارج از کشور و شروعی دوباره در ۳۶سالگی خود را از مرگ هنر زودهنگام نجات داد. تسلیمی در مصاحبه‌ای گفته بود: «در کشور خودم هزاران محدودیت روی صحنه داشتیم. در اینجا بازیگر روی صحنه از امکانات رقص، آواز، صدا، نرمش و بیان به‌راحتی استفاده می‌کند و این امکان را دارد تا به‌راحتی احساس و فهم خود از نقش را ارائه دهد و در نتیجه رشد کند. اما در ایران بازیگر به‌خصوص بازیگران زن هزاران محدودیت دارند. می‌دانم در ایران استعدادهای درخشان و جوانی وجود دارد که اگرچه در کار خود با موانع بسیاری روبه‌رو هستند اما کارهای زیبایی ارائه کرده‌اند، اما متأسفانه آن‌ها کمتر توان رفت‌وآمد برای یادگیری و تاثیرگذاری در دیگر جوامع را دارند و تأثیرپذیری‌هایشان از تئاتر غرب بیشتر از طریق فیلم و کتاب است. در اینجا برای علاقه‌مندِ به تئاتر امکان آشنا شدن با هنرمندان دیگر کشورها و در نتیجه الهام‌گیری از آن‌ها وجود دارد. این امکانی بود که من و ما در ایران از آن محروم بودیم یا به سختی به‌دست می‌آوریم». بهرام بيضايي دربارۀ سوسن تسلیمی و علت عدم حضورش در سينماي ايران گفته است: «وقتي او به هيچ‌وجه امكان حضور در سينماي ايران را نيافت تصميم گرفت از ايران برود.»
شهره آغداشلو و جادوی بازیگری
نام اصلی‌اش «پری وزیرتبار» است. او نام خانوادگی «آغداشلو» را به‌خاطر مخالفت خانوادۀ پدری‌اش با داشتن نام خانوادگی آنان، پس از ازدواج با آیدین آغداشلو انتخاب کرد. گرچه پیش از انقلاب در سه فیلم بازی کرد، اما همان سه کار با کارگردان‌های بزرگ و فیلم‌های مهمی بود: عباس کیارستمی، علی حاتمی و محمد رضا اصلانی. او در بحبوحۀ انقلاب ۱۳۵۷ ایران، در ژانویه ۱۹۷۹ میلادی، زمانی که هنوز دولت شاپور بختیار بر سر کار بود از ایران خارج شد و از طریق ترکیه به لندن و سپس به لس‌آنجلس رفت و به اتفاق همسرش، هوشنگ توزیع، در نمایش‌های متعددی بازی کرد.
در سال ۲۰۰۰ میلادی آغداشلو برای نخستین‌بار پس از مدت‌ها دوری از سینما در فیلم سینمایی «راز بهشت» بر پردۀ سینماهای آمریکا رفت. در سال ۲۰۰۳، آغداشلو نامزد جایزۀ اسکار بهترین بازیگر نقش مکمل زن برای فیلم خانه‌ای از شن و مه شد. افزون بر آن، چهار جایزۀ منتخب انجمن منتقدان لس‌آنجلس، نیویورک، سین‌سیناتی و آن‌لایم را از آن خود کرد. او در فیلم خانه‌ای از شن‌ومه، نخستین ساختۀ وادیم پرلمان در کنار بازیگران معروفی چون بن کینگزلی برندۀ اسکار برای بازی در فیلم گاندی در سال ۱۹۸۲ و جنیفر کانلی برندۀ اسکار برای بازی در فیلم یک ذهن زیبا در سال ۲۰۰۱ نقش آفرینی کرد. آغداشلو در این فیلم نقش «نادره»، زنی ایرانی و افسرده را بازی می‌کند که به همراه همسرش، سرهنگ مهاجر ایرانی (با بازی بن کینگزلی)، در سانفرانسیسکو زندگی می‌کنند و بر سر تصاحب خانه‌ای با صاحبِ قبلی خانه (با بازی جنیفر کانلی) درگیر می‌شوند.
شهره آغداشلو در سال ۲۰۰۹ میلادی، برای بازی در نقش مکمل زن در سریال «خانه صدام»، موفق به دریافت جایزۀ امی شد. او در این مجموعه در کنار ایگال نائور بازیگر اسرائیلی در نقش همسر صدام حسین به ایفای نقش پرداخت. تُن صدای دورگۀ شهره آغداشلو را باید یکی از امتیازها و دلایل موفقیت او دانست که وقتی با تسلط بر زبان انگلیسی همراه می‌شود او را به یکی از موفق‌ترین زنان بازیگر ایرانی در سطح بین‌اللملی تبدیل می‌کند. او می‌خواست خبرنگار و فعال حقوق زنان شود، در انگلستان درس روابط بین‌الملل خواند، ولی امروز در هالیوود برایش فرش قرمز پهن می‌کنند. در صحنۀ تئاتر تماشاگرها را ساعت‌ها می خنداند، ولی با نشان‌دادن تلخی سنگسار بر پردۀ سینما اشک آن‌ها را نیز در می‌آورد. دست‌بند سبزش نشان اعتراض به حکومت ایران است. او معتقد است هنرپیشگی مثل جادوگری می‌ماند، هرچه بیشتر یاد می‌گیرید، بیشتر احساس می‌کنید که کمتر بلدید.
