طراحی یک آرنا (Arena)، شروع پروژه عظیم لاین در عربستان سعودی، طراحی یک پل جدید توسط مارک فاستر گیج، این‌ها اتفاقات جدیدی است که اخیراً در خبرهای مربوط به رویدادهای فرهنگی عربستان سعودی می‌خوانیم. نئوم، کلان‌شهر آینده‌نگرانه‌ای که در سواحل دریای سرخ عربستان سعودی در حال ساخت است، پروژه اصلی چشم‌انداز ۲۰۳۰ محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی است.
پروژه «لاین» (The Line) که بخشی از برنامۀ «نئوم» در عربستان سعودی است، به‌عنوان یکی از بلندپروازانه‌ترین پروژه‌های شهری در جهان مطرح شده است. این پروژه شامل یک شهر خطی به طول ۱۷۰ کیلومتر است که بر اساس فناوری‌های پیشرفته و بر اساس پیروی از الگوهای معماری پایدار طراحی شده است.
چرا شهر خطی؟
آرتورو سوریا ی ماتا (Arturo Soria y Mata) مهندس راهساز اسپانیایی بود که در اواخر قرن نوزدهم ایدۀ ساخت شهرهایی به شکل خط را مطرح کرد. این ایده، که به‌عنوان شهر خطی شناخته می‌شود، انقلابی در تفکر شهرسازی آن زمان بود.
سوریا اعتقاد داشت که شهرهای سنتی با رشد بی‌رویه و مشکلات متعددی مانند ازدحام جمعیت، آلودگی و ترافیک روبه‌رو هستند. او پیشنهاد کرد که به جای توسعۀ شهرهای دایره‌ای یا شعاعی، شهرها به شکل خطی ساخته شوند. در این مدل، تمام ساختمان‌ها، خیابان‌ها، پارک‌ها و امکانات شهری در امتداد یک محور اصلی قرار می‌گیرند.
بیان ایده شهر خطی توسط آرتورو سوریا یک گام مهم در تاریخ شهرسازی بود به چند هدف دسترسی پیدا می‌کرد:
- توسعۀ خطی و یکپارچه: به جای رشد بی‌نظم شهر، سوریا پیشنهاد می‌کرد که شهر به صورت یک نوار طولانی و یکپارچه توسعه یابد.
- حمل‌ونقل عمومی محور توسعه: در این طرح، حمل‌ونقل عمومی به‌ویژه تراموا نقش اصلی داشت. خطوط تراموا به‌عنوان شریان اصلی شهر در نظر گرفته می‌شدند و تمام کاربری‌های شهری در اطراف آن‌ها شکل می‌گرفت.
- جدایی کاربری‌ها: سوریا معتقد بود که کاربری‌های مختلف شهری مانند مسکونی، صنعتی و تجاری باید به صورت خطی و در کنار هم قرار گیرند تا دسترسی به آن‌ها آسان‌تر باشد.
همچنین توجه به محیط‌زیست: سوریا به اهمیت محیط‌زیست و فضای سبز در شهرها واقف بود و در طرح خود، فضایی برای پارک‌ها و باغ‌ها در نظر گرفته بود.
به‌طور خلاصه، آرتورو سوریای ماتا با ارائۀ ایدۀ شهر خطی، به ما نشان داد که می‌توان به شهرها به‌عنوان سیستم‌های زنده و پویا نگاه کرد و با طراحی هوشمندانه، مشکلات شهری را کاهش داد. اگرچه ایدۀ او به‌طور کامل اجرا نشد، اما تأثیر قابل توجهی بر تفکر شهرسازی در قرن بیستم و بعد از آن داشته است. این ایده، نشان‌دهنده تلاش انسان برای یافتن راه حل‌هایی برای مشکلات شهری رو‌به‌رشد بود.
پروژۀ لاین (یکی از پروژه‌های اصلی شهر نئوم) در عربستان سعودی یکی از نمونه‌های اخیر از تلاش برای اجرای ایده شهر خطی است. این پروژه جاه‌طلبانه با هدف ایجاد یک شهر هوشمند و پایدار در آینده طراحی شده است. پروژه لاین توسط شرکت معماری آمریکایی مورفوسیس آرکی تکتز (تأسیس شده توسط تام مین، برنده جایزه معماری پریتزکر) طراحی شده است و از مشاوره تعدادی از مشاوران بین‌المللی برجسته بهره می‌برد.
این پروژه که در استان تبوک، در شمال دریای سرخ ساخته می‌شود، خلیج عقبه را در بر می‌گیرد، از یک رشته‌کوه عبور می‌کند و سپس در امتداد ساحل گسترش می‌یابد تا یک « آئروتروپولیس» در دل بیابان ایجاد کند. «لاین» به‌عنوان یک جفت آسمان‌خراش ۵۰۰ متری به طول ۱۷۰ متر طراحی شده است که از ساختمان امپایر استیت در ایالات‌متحده کمی بلندتر است. با این حال، عرض آن تنها ۲۰۰ متر خواهد بود که منجر به ایجاد یک میکرو اقلیم ایدئال و متمرکز به سمت داخل می‌شود و وابستگی انرژی پروژه را حتی بیشتر کاهش می‌دهد.
برای مقابله با انحنای زمین، نمای آینه‌ای باید روی ستون‌ها ساخته شود. یک اکوسیستم پویا در فضایی که بین سازه و زمین منحنی ایجاد شده، پیشنهاد شده است. با محیطی بدون خودرو، شهر آینده‌نگر نئوم توسط یک قطار سریع‌السیر سرویس‌دهی خواهد شد که طبق برنامۀ اصلی، می‌تواند کل مسیر را در بیست دقیقه طی کند. همچنین قرار است یک بندر تفریحی و فضاهای عمومی متعددی ایجاد شود که تجربیات متنوعی را از جمله مسکونی، هتلداری، خرده فروشی، فضاهای تجاری و حتی یک ورزشگاه ارائه دهند. مزارع عمودی در ساختمان‌ها تعبیه خواهند شد تا محصولات تازه را تأمین کنند.
در نگاه اول این پروژه بسیار جذاب به نظر می‌رسد. ویژگی‌هایی همچون شهر پایدار یا حمل‌ونقل هوشمند، گشایش اقتصادی مبتنی بر فناوری هوشمند و غیره. از جزئیات پرهزینه و بلندپروازانه آن لیست بلندی می‌توان تهیه کرد، اما سؤالی که پیش میاد این است که ساخت این پروژه ضروری است یا اهداف دیگری را دنبال می‌کند؟ همچنین ساخت این طراحی با نقدهای مختلفی از سوی کارشناسان، فعالان محیط‌زیست و محققان اجتماعی روبه‌رو شده است. برخی از نقدهای مطرح شده عبارتند از:
- چالش‌های محیط‌زیستی و پایداری
طراحان پروژه لاین ادعا می‌کنند که با استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و زیرساخت‌های مدرن، لاین، یک شهر پایدار خواهد بود. اما منتقدان به چالش‌های واقعی محیط‌زیستی این پروژه اشاره می‌کنند و ساخت چنین پروژۀ عظیمی در یک منطقه طبیعی بکر می‌تواند تأثیرات قابل توجهی بر اکوسیستم‌ها و حیات‌وحش محلی داشته باشد. به گفته وال استریت ژورنال، پروژۀ لاین مورد انتقاد محیط‌بانان قرار گرفته است. آن‌ها معتقدند اندازۀ این ساخت‌و‌ساز می‌تواند بر الگوهای مهاجرت پرندگان تأثیر گذاشته و آن‌ها را با نمای آینه‌ای خود گمراه کند. یک مگاپروژه آینده‌نگر از این دست ممکن است مشکلات زیادی را ایجاد کند، اما وسعت جاه‌طلبی آن حیرت‌انگیز است..
برخی از منتقدان به چالش‌های اجتماعی و انسانی پروژه لاین اشاره می‌کنند. این پروژه قصد دارد یک شهر کاملاً مدرن و هوشمند ایجاد کند، اما بسیاری نگران هستند که این پروژه به جای پاسخ‌گویی به نیازهای فعلی مردم عربستان سعودی، بیشتر به‌عنوان یک پروژه نمادین و نمایشی برای جذب سرمایه‌گذاری و گردشگری خارجی طراحی شده است. همچنین، نگرانی‌هایی در مورد احتمال جابه‌جایی اجباری جوامع محلی در منطقه وجود دارد.
با این حال، به نظر می‌رسد یکی از نقدهای مهم این پروژه، آسیب‌های محیط‌زیستی است. ساخت یک شهر خطی به طول ۱۷۰ کیلومتر در منطقه‌ای بکر و طبیعی می‌تواند آسیب‌های جدی به اکوسیستم منطقه وارد کند. این در حالی است که عربستان به‌عنوان یک کشور با شرایط بیابانی به حفاظت از منابع طبیعی خود نیاز حیاتی دارد.
همچنین، زیرساخت‌های مورد نیاز برای چنین پروژه‌ای چالش بزرگی است. ساخت و نگهداری این شهر در یک بیابان گسترده و دور از دیگر شهرهای بزرگ، سؤالاتی را در مورد امکان‌پذیری و دوام آن ایجاد می‌کند.
- ابعاد اجتماعی و فرهنگی
منتقدان نیز اشاره می‌کنند که پروژه‌هایی مانند لاین ممکن است با فرهنگ و هویت بومی منطقه سازگار نباشد. ایجاد یک شهر فوق‌العاده مدرن در قلب یک کشور با تاریخ و فرهنگ سنتی، می‌تواند با مقاومت‌ها و چالش‌های اجتماعی روبه‌رو شود.
به‌طور کلی، پروژه‌هایی مانند لاین با توجه به شرایط خاص عربستان، هم ظرفیت‌های بزرگی را ایجاد می‌کنند و هم با چالش‌های مهمی روبه‌رو می‌شوند. این پروژه به دلیل جاه‌طلبی‌های فوق‌العاده خود هم مورد تحسین و هم انتقاد قرار گرفته است. در حالی که این پروژه می‌تواند نمادی از نوآوری و آینده‌نگری باشد، اجرای آن با چالش‌های محیطی، اجتماعی و اقتصادی جدی روبه‌رو است.
- محدودیت‌های فناوری
اگرچه پروژه لاین به استفاده از فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی و حمل‌ونقل خودکار می‌پردازد، برخی از کارشناسان معتقدند که هنوز برخی از این فناوری‌ها در مقیاس بزرگ به‌طور کامل توسعه نیافته‌اند و ممکن است در پیاده‌سازی پروژه با چالش‌های جدی مواجه شوند. همچنین، طراحی شهری خطی به طول ۱۷۰ کیلومتر با فاصلۀ قابل توجه از سایر مراکز شهری می‌تواند مشکلاتی از لحاظ حمل‌ونقل و توزیع خدمات ایجاد کند.
- جنبه‌های سیاسی و اقتصادی
یکی از اصلی‌ترین دلایل ساخت این پروژه، کاهش وابستگی عربستان به نفت و تنوع‌بخشی به اقتصاد کشور است. عربستان به دنبال آن است که در «چشم‌انداز ۲۰۳۰» خود، اقتصادش را به سوی فناوری‌های پیشرفته، توریسم و انرژی‌های تجدیدپذیر سوق دهد. از این منظر، پروژه‌هایی مثل لاین می‌توانند نقش مهمی در جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی، ایجاد اشتغال و توسعۀ زیرساخت‌های مدرن داشته باشند. از این منظر، ممکن است اجرای پروژه‌ای نوآورانه مانند لاین به‌نوعی «ضروری» باشد تا عربستان از وضعیت وابستگی به منابع سوخت فسیلی بیرون بیاید و جایگاه خود را به‌عنوان یک مرکز فناوری و تجارت در منطقۀ خاور میانه تثبیت کند.
با این حال، هزینه‌های بسیار بالای این پروژه و وابستگی آن به سرمایه‌گذاری‌های خارجی، ممکن است موجب شود که این پروژه به هدف‌های واقعی خود نرسد. به‌ویژه در صورتی که بازار نفت دچار نوسانات بیشتری شود یا سرمایه‌گذاری‌های خارجی به دلایل سیاسی و اقتصادی کاهش یابد.
همچنین هزینه‌های بسیار زیاد این پروژه ممکن است در بلندمدت اقتصاد کشور را تحت فشار قرار دهد.
سؤال این است که آیا این نوع پروژه‌های بزرگ و فناورانه برای مردم محلی و جوامع سنتی جذابیت و کارکرد عملی خواهند داشت یا بیشتر یک نماد نخبگان و جذب سرمایه‌گذاران خارجی خواهد بود؟ ممکن است برخی از اقشار جامعه این پروژه را به‌عنوان پروژه‌ای که با فرهنگ و نیازهای واقعی آن‌ها هم‌خوانی ندارد، ببینند.
همچنین گفته می‌شود برای اجرای این پروژه، تعداد زیادی از ساکنین بومی منطقه، مجبور به ترک خانه‌های خود شده‌اند که این امر باعث نگرانی و اعتراضات زیادی شده است.
به طور کلی، به نظر می‌رسد که لاین ضرورت فوری ندارد و بیشتر به‌عنوان یک پروژۀ جاه‌طلبانه برای تغییر تصویر جهانی عربستان و جلب توجه سرمایه‌گذاران بین‌المللی مطرح است. اگرچه می‌تواند به تحول اقتصادی کمک کند، اما اجرای آن با چالش‌های محیط‌زیستی، اجتماعی و زیرساختی روبه‌روست که باید به دقت بررسی شوند. در نهایت، موفقیت این پروژه به مدیریت دقیق آن و پایبندی به اصول توسعه پایدار بستگی دارد، وگرنه می‌تواند به یک پروژۀ نمایشی و هزینه‌بر تبدیل شود که منافع واقعی برای مردم عربستان به همراه نداشته باشد.
