سینمای هر کشوری، بخشی از اعتبار جهانی خود را از حضور در جشنواره‌های بین‌المللی به‌دست می‌آورد حتی اگر با دست خالی از آن برگردد. نفس حضور در یک جشنوارۀ معتبر جهانی می‌تواند به سینمای یک کشور و فیلم و فیلم‌سازی که در آن شرکت کرده اعتبار ببخشد. جشنواره کن بدون شک یکی ازمهم‌ترین فستیوال‌های فیلمی است که مرور و خوانش حضور فیلم‌های ایران در آن می‌تواند تصویر و روایتی از گفتمان‌های حاکم بر سینمای ایران باشد تا به میانجی تحلیل آن، به درکی تاریخی از روند فیلم‌سازی و پارادایم‌های آن در چهار دهۀ گذشته برسیم. در واقع حضور نوع فیلم‌های ایرانی دراین جشنواره و شیوۀ حضور و راهیابی به آن و اتفاق‌ها و حاشیه‌هایی که پیرامونِ این حضور در جشنوارۀ کن رخ می‌دهد، می‌تواند به مثابۀ میزان و مصداقی برای فهم سینمای ایران، ساختار و مناسبات تولید فیلم در ایران و سیر تحولی باشد که گفتمان سینمایی در دهه‌های گوناگون تجربه کرده است. بر این اساس ابتدا دستاوردهای سینمای ایران در ادوار مختلف جشنوارۀ کن را مرور می‌کنیم و مورد خوانش قرار می‌دهیم.
دستاوردهای سینمای ایران از ادوار جشنواره کن
اولین دورۀ جشنوارۀ فیلم کن در روز ۳۰ شهریور ۱۳۲۵ آغاز شد و اولین حضور سینمای ایران با فیلم «کوروش کبیر» ساختۀ مصطفی فرزانه در بخش مسابقۀ فیلم‌های کوتاه در سال ۱۳۴۰ شکل گرفت. اما اولین جایزۀ سینمای ایران در کن با فیلم «طلوع فجر» ساختۀ مرحوم احمد فاروقی قاجار در بخش مسابقه فیلم‌های کوتاه و دریافت «جایزۀ شورای عالی تکنیک» در سال ۱۳۴۳ رقم خورد. پس از ۲۸ سال، جایزۀ بعدی سینمای ایران در جشنوارۀ کن و توسط عباس کیارستمی دریافت شد. فیلم سینمایی «زندگی و دیگر هیچ» در بخش نوعی نگاه به نمایش درآمد و علاوه‌بر جایزۀ بهترین فیلم این بخش، «جایزۀ روسلینی» را به خود اختصاص داد. جعفر پناهی در سال ۱۳۷۴ با فیلم «بادکنک سفید» به پدیدۀ جشنوارۀ کن تبدیل شد و سه جایزۀ «دوربین طلایی»، «فیپرشی» و جایزۀ «بهترین فیلم بخش پانزده روز کارگردان‌های» کن را دریافت کرد اما دو سال بعد در سال ۱۳۷۶ مهم‌ترین جایزۀ سینمای ایران در تاریخ جشنوارۀ کن نصیب سینمای ایران شد و فیلم سینمایی «طعم گیلاس» ساختۀ عباس کیارستمی، نخل طلای جشنوار را به‌طور مشترک با فیلم «مار ماهی» ساختۀ «شوهی ایمامورا» از ژاپن دریافت کرد. سمیرا مخملباف در سال ۱۳۷۹ با فیلم سینمایی «تخته سیاه» موفق به دریافت «جایزۀ داوران» بخش مسابقه شد و در همان سال، حسن یکتاپناه با فیلم «جمعه» که در بخش نوعی نگاه به نمایش درآمده بود جایزۀ «دوربین طلایی» جشنوارۀ کن را به‌طور مشترک با فیلم «زمانی برای مستی اسب‌ها» ساختۀ بهمن قبادی دریافت کرد، این جایزۀ دومی در بخش پانزده روز کارگردان‌ها به نمایش درآمده و دو جایزۀ «هنر و تجربه» این بخش و جایزۀ «فیپرشی» را نیز به خود اختصاص می‌دهد. محسن مخملباف در سال ۱۳۸۰ با فیلم «سفر قندهار» در بخش مسابقۀ جشنوارۀ کن حضور یافته و جایزۀ جنبی «کلیسای جهانی» را دریافت می‌کند. رضا میرکریمی نیز با فیلم «زیر نور ماه» جایزۀ بهترین فیلم بخش هفتۀ منتقدان جشنواره را دریافت می‌کند. در سال ۱۳۸۲، سمیرا مخملباف با فیلم «پنج عصر» دو «جایزه هیات داوران» بخش مسابقه رسمی و جایزه جنبی «کلیسای جهانی» و جعفر پناهی با فیلم «طلای سرخ» جایزۀ هیات داوران بخش نوعی نگاه را دریافت می‌کند. محسن امیریوسفی با اولین ساختۀ بلند خود، «خواب تلخ» تقدیرنامه هیات داوران دوربین طلایی و جایزۀ «نگاه جوان» بخش پانزده روز کارگردان‌ها را در سال ۱۳۸۳ می‌گیرد. در سال ۱۳۸۶ فیلم «پرسپولیس» ساختۀ مشترک مرجانه ساتراپی و ونسان پارونو به‌عنوان محصول آمریکا و فرانسه در بخش مسابقۀ جشنوارۀ کن به نمایش درآمده و جایزۀ داوران را دریافت می‌کند. بهمن قبادی در سال ۱۳۸۸ با فیلم سینمایی «کسی از گربه‌های ایرانی خبر نداره!» در بخش نوعی نگاه حضور یافت و جایزۀ ویژه این بخش و «جایزۀ فرانسوآ شالیه» را به خود اختصاص می‌دهد. عباس کیارستمی با فیلم فرانسوی/ایتالیایی «کپی برابر اصل» در بخش مسابقۀ کنِ ۱۳۸۹ حضور یافته و «ژولیت بینوش» جایزۀ بهترین بازیگر زن را برای بازی در این فیلم دریافت کرد. در سال ۱۳۹۰ سه جایزۀ کن نصیب سینماگران ایرانی می‌شود. جعفر پناهی جایزۀ «کالسکه طلایی» بخش پانزده روز کارگردان‌ها را دریافت می‌کند و محمد رسولاف با فیلم «به امید دیدار» جایزۀ بهترین کارگردانی بخش نوعی نگاه و «جایزۀ فرانسوا شالیه» را دریافت می‌کند. سال ۱۳۹۲ نیز چهار جایزه به فیلم‌های سینماگران ایرانی اختصاص داده می‌شود. اصغر فرهادی که با فیلم «گذشته» در بخش مسابقه حضور داشت، جایزۀ بهترین بازیگر زن را با بازی «برنیس بژو» و جایزۀ «کلیسای جهانی» را دریافت می‌کند. محمد رسولاف با فیلم «دست نوشته‌ها نمی‌سوزند» نیز جایزۀ «فیپرشی» را در بخش نوعی نگاه گرفته و آناهیتا قزوینی‌زاده نیز با فیلم کوتاه «سوزن»، محصول آمریکا، جایزۀ بهترین فیلم بخش سینه فونداسیون را به خود اختصاص داد. در سال ۱۳۹۴ فیلم بلند سینمایی «ناهید» ساختۀ اول آیدا پناهنده جایزۀ «آیندۀ روشن» در بخش نوعی نگاه را دریافت کرد و در سال ۱۳۹۵، فیلم «فروشنده» ساخته اصغر فرهادی دو جایزه در بخشِ اصلی، جایزۀ بهترین فیلمنامه و جایزۀ بهترین بازیگر مرد را برای شهاب حسینی به ارمغان آورد. اما علی احمدی با فیلم کوتاه «در تپه‌ها» محصول انگلستان جایزۀ دوم بخش سینه فونداسیون را دریافت کرد و آیدا پناهنده نیز جایزۀ جنبی «زنان در حرکت» را در طی مراسمی دریافت کرد. جعفر پناهی در سال ۱۳۹۷ توانست با فیلم «سه‌رُخ» جایزۀ بهترین فیلمنامه کن را به خود اختصاص دهد و علی عباسی فیلمساز ایرانی تبار نیز با فیلم «مرز» جایزۀ بهترین فیلم بخش نوعی نگاه کن را به خود اختصاص داد. از چهل جایزۀ دریافتی سینماگران ایرانی، ۳۹ جایزه در سال‌های بعد از انقلاب و یک جایزه در پیش از انقلاب نصیب سینمای ایران شده است. در این میان، ۳۳ جایزه به مردان سینماگر ایرانی و هفت جایزه به سینماگران زن ایرانی اعطا شده است که بیست‌درصد کل جوایز را شامل می‌شود، با این توضیح که دو جایزۀ دریافتی سینماگران مرد ایرانی را دو زن بازیگر غیرایرانی، یعنی «ژولیت بینوش» و «برنیس‌بژو» گرفته‌اند. شش فیلم، محصولِ کشورهای غیرِ ایرانی، ولی توسط کارگردان‌های ایرانی در جشنوارۀ کن جایزه دریافت کرده‌اند. بخشِ رسمی جشنوارۀ کن شامل بخش مسابقه فیلم‌های بلند و کوتاه و نوعی نگاه تاکنون ۲۴ جایزه به سینماگران ایرانی اعطا کرده که شامل دَه جایزۀ مسابقه فیلم‌های بلند، یک جایزۀ بخش فیلم‌های کوتاه، دو جایزۀ بخش سینه فونداسیون، هفت جایزۀ بخش نوعی نگاه و سه جایزۀ دوربین طلایی بوده که این مورد آخر، در مراسمِ اختتامیۀ رسمی داده می‌شود، اما همۀ فیلم‌های بلند اول کارگردان‌ها در همۀ بخش‌های کن را شامل می‌شود که اولین را جعفر پناهی گرفت و پس از وی حسن یکتاپناه و بهمن قبادی آن را به‌طور مشترک گرفتند، همچنین محسن امیریوسفی نیز تقدیرنامۀ آن را دریافت کرد. در بخش هفتۀ منتقدان، سینمای ایران، تنها یک‌بار و با فیلم «زیر نور ماه» رضا میرکریمی، جایز گرفته است و در بخش پانزده روز کارگردان‌ها که در اساس غیر رقابتی است، اما شماری سازمان‌ها و نهادهای همکار و حامی جایزه‌ای می‌دهند، چهار جایزه دریافت کرده‌ایم. اما سینماگران ایرانی ده جایزۀ جنبی هم از کن برای سینمای ایران به همراه آورده‌اند که شامل سه جایزۀ فیپرشی، سه جایزۀ کلیسای جهانی، سه جایزۀ فرانس‌وآشالیه و دیگری برای دو سال پیش است، جایزۀ آینده روشن در بخش نوعی نگاه، با کارگردانی آیدا پناهنده.
نمود سینمای ایران در آینۀ کن
واقعیت این است که ادوار مختلف جشنوارۀ کن و نوع فیلم‌های ایرانی و فیلمسازانی که در آن حضور داشتند، می‌تواند میزان و سنجه‌ای باشد تا سیاستگذاریهای سینمایی در کشور را مورد تحلیل و ارزیابی قرار داد. بر همین اساس می‌توان گفت با ارجاع به سیر تاریخی فیلم‌های ایرانی که در جشنوارۀ کن حضور داشتند، می‌تواند شاهد نوعی تغییر پارادایم در گفتمانِ سینمایی بود. به این معنا که هرچقدر به دورهای متأخر جشنوارۀ کن می‌رسیم، با رویکردی متفاوت، معترض و غیررسمی‌تر از فیلم‌های ایرانی در جشنوارۀ کن مواجه می‌شویم و نقش نهادهای دولتی مثل بنیاد سینمایی فارابی در سیاستگذاریهای تعیین فیلم برگزیده برای حضور در جشنوارۀ کن کم شد و در مقابل شاهد پُررنگ‌تر شدنِ سینمای مستقل یا زیرزمینی در جشنوارۀ کن هستیم. کافی است به چند دورۀ اخیر جشنوارۀ کن و نوع فیلم و فیلمسازان ایرانی در آن نگاه کنیم تا متوجه تغییر روند حضور سینمای ایران در آن باشیم. این تغییر متأثر از تحولات سیاسی و اجتماعی در جامعۀ ایران بوده که با رخدادهای مربوط به جنبش‌های اعتراضی به‌ویژه بعد از جنبش «زن زندگی آزادی» گره خورده است و مطالبات آن را در سینما بازتاب می‌دهد. از سوی دیگر با حضور دولت سیزدهم و تشدید سیاست‌های سخت‌گیرانه و ایدئولوژیک و حاکم‌شدن تفکر محافظه‌کارانه و برآمده از گفتمان انقلاب اسلامی، سینماگران مستقل با محدودیت و فشار بیشتری مواجه شدند و نوعی انسداد سینمایی برای تولید فیلم در داخل شکل گرفت که فیلمسازان را یا خانه‌نشین کرد یا به فیلم‌سازی در تبعید و مهاجرت واداشت. از سوی دیگر رشد و توسعۀ فناوری ارتباطات و تکنولوژی دیجتیال موجب گسترش فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی شد و این امکان تازه‌ای برای سینماگران مستقل و مهجور و غیررسمی فراهم کرد تا به لطفِ تکنولوژی‌های نوین ارتباطی بتوانند آثار خود را به جشنوارۀ کن ارسال کرده و برای شرکت در این رقابت شخصاً اقدام کنند، درحالی‌که در گذشته فیلم‌ها باید از کانال رسمی بنیاد فارابی و قوانین و ضوابط آن‌ها به فستیوال‌ها معرفی می‌شد و این مسئله به مرور نقش بنیاد فارابی را در سیاست گذاری‌های بین‌اللملی سینمای ایران و قدرت تعیین‌کنندگی آن را کاهش داد. این روند باعث شد تا در سال‌های اخیر شاهد حضور دو نوع فیلم در جشنواره‌های جهانی باشیم. فیلم‌هایی که نمایندۀ رسمی سینمای دولتی هستند و فیلم‌هایی که نمایندۀ سینمای مستقل و غیررسمی و زیرزمینی هستند.گرچه بسیاری از فیلمسازانی‌که به‌عنوان فیلمسازان مستقل در کن حضور می‌یابند نام‌های آشنایی هستند که قبلاً هم در جشنوارۀ کن یا ونیز و برلین حضور داشتند، مثل محمد رسولاف و علی عباسی، البته هنوز فیلمسازان ناشناخته و مستقل از ساختار داخلی مدیریت سینمایی در داخل ایران، امکان و فرصت مناسب برای حضور و دیده‌شدن در جشنوارۀ کن را پیدا نکرده‌اند و هنوز نام‌های شناخته‌شده و برخی مناسبات کهنه و رابطه‌ها و لابی‌ها، نقش موثری برای حضور سینماگران ایرانی در جشنواره‌های جهانی، از جمله کن، دارند. در یک خوانش جامعه‌شناختی از سیر تاریخی حضور سینمای ایران در جشنوارۀ کن، می‌توان دست کم سه عامل موثر در تغییر روند این حضور را برشمرد. تحولات سیاسی و اجتماعی در جامعه که برشکاف بیشتر سینمای دولتی و مستقل افرود. کم‌رنگ شدن نقش نهادهای دولتی، مثل بنیاد سینمایی فارابی در سیاست‌گذاری و مدیریت حضور بین‌اللملی سینمای ایران و رشد‌وتوسعۀ فناوری‌های نوین و تکنولوژی دیجیتال که امکان دسترسی و دستیابی سینماگران مستقل به راه‌های ارتباطی برای حضور در فستیوال‌های جهانی را بیشتر کرد و انسداد و انحصار ضوابط دولتی برای این حضور را شکست. حاصل این تغییر و تحولات را می‌توان در مضامین و محتوا فیلم‌های ایرانی که در این فستیوال‌ها حضور پیدا می‌کنند درک کرد، که از سینمای شاعرانه کیارستمی‌ها به سینمای اعتراضی رسول‌اف‌ها رسیده است.
