دیزاین برای دیزاین / ۳- سیر تکامل تاریخی دیزاین: از انقلاب صنعتی تا ۱۹۸۰

در مطلب پیشین با موضوع «سیر تکامل تاریخی دیزاین: از آغاز تا رنسانس» دربارهٔ این که با عقب زدن زمان و برگشت به اولیه‌ترین نمونه‌های دیزاین در تاریخ بشر، می‌توان به مادهٔ خامِ دیزاین رسید صحبت کردیم. این طور در نظر گرفتیم که علیرغم تغییر و تحولات زیادی در تاریخ بشر، اما ذات انسان به طور مشخصی تقریبا بدون تغییر مانده. در دورانی هستیم که بررسی پیچیدگی‌های ذاتی‌اش برای دانشمندان علوم اجتماعی دشوار است اما، از لحاظ ذات انسانی، همان موجوداتی هستیم که در چین باستان، سومر و تمدن مصر زندگی می‌کردند. گفتیم که در فرایند تحولات مفهوم دیزاین، مراحل جدید این طور نیستند که مراحل پیشین را به طور کلی از میدان به‌در کنند، بلکه هم‌چون لایه‌ای به لایه‌های پیشین اضافه می‌شوند.

بررسی تکامل تاریخی دیزاین را در سه دسته تقسیم‌بندی کردیم که در دستهٔ نخست، از آغاز تا رنسانس را صحبت کردیم. در این بخشِ میانی، تحولات و پیشرفت‌های سیر اندیشه‌ها و تکاملات پیرامون مفهوم دیزاین را از انقلاب صنعتی تا سال ۱۹۸۰ میلادی بررسی می‌کنیم. انتخاب این سال به این دلیل بوده است که در دو دههٔ پایانی قرن بیستم سرعت تغییرات تاریخی شتاب گرفت و گذاری به وجود آمد که در نهایت هر چیزی از جمله مفهوم دیزاین را شدیدا تحت تاثیر و تحولات سریع خود قرار داد.

یک. تولید انبوه – جنگ جهانی اول

با آغاز صنعتی‌سازی، به دلیل مکانیزه شدن همه چیز، حجم عظیمی از محصولات تولید می‌شدند. از طرفی برای اغوای خریدارانِ بازارهای جدید و دارای پتانسیل، نیاز به منابع جدیدی از فرم پیدا شد. کم کم تولیدکنندگان به این سمت رفتند که دیزاین محصولات خود را به هنرمندانی سفارش دهند که بتوانند ایده‌های فرمی و تزیینی جدیدی با سلیقهٔ روز ارایه دهند. به طور مثال جان فلکسمن، نقاش انگلیسی، از جملهٔ این افراد بود. مساله اینجا بود که در بیش‌تر اوقات، خود هنرمندان هم تصوری از این که ایده‌های زیبایی‌شناختی خود را چطور به محصول تبدیل کنند نداشتند. در نتیجه نیاز به یادگیری مهارت‌های جدید به وجود آمد. در اینجا نسل جدیدی از دیزاینرها رشد کردند که به دیزاینرهای مهندسی شناخته می‌شوند. (هسکت، ۲۰۰۲). از طرف دیگر، در بریتانیا شخصیت‌هایی مثل جان راسکین و ویلیام موریس جنبش هنرها و پیشه‌ها را پایه‌گذاری کردند که در آن به نقد جامعهٔ صنعتی پرداخته می‌شد. هدف این جنبش ایجاد هماهنگی بین کالاهای دیزاین‌شده و استانداردهای مصرف بود. با آغاز جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۴ نمود تلخ قدرتِ وحشیانهٔ صنعت مدرن چنان پیش آمد که دیدگاه‌های این جنبش به کلی محو شد. با این حال، باور به این که قدرت هنر باید در کنترل صنعت باشد، پابرجا ماند و به ویژه در بین هنرمندان آرمان‌گرای روسی پس از انقلاب ۱۹۱۷ و در جامعهٔ کمونیستی آن دوران، نمودهای بارزی پیدا کرد.

در ادامهٔ سیر تکامل تاریخی دیزاین، در فرانسه نیز هنر دکو، سبکی شاخص بود که در دهه ۱۹۲۰ به اوج خود رسید. در این سبک الگوهای هندسی تیز و برنده کوبیسم، رنگ‌های درخشان فوویسم و فرم‌های سنتی ژاپنی، ایرانی، مصری و مایایی استفاده می‌شدند که واکنشی به شرایط اقتصادی و اجتماعی در آن زمان بود (Value My Stuff, 2024). هم‌چنین در آلمانِ پس از جنگ جهانی اول، «مدرسهٔ باوهاوس» (تصویر شماره ۲) تاسیس شد که هدف اصلی‌اش در راستای ایجاد روش‌های تولید برای بهبود وضعیت جامعه و رواج هنر در تمامی گستره‌های زندگی بود (GID, 2022).

در حالی که مفهوم دیزاین در اروپا هم‌چنان در تکامل روند پیشین، با تاکید بر نقش هنر و هنروری پیش می‌رفت، در آمریکا ابعادی از فناوری و اصناف صنعتی به وجود آمدند که روش‌های دیزاین را به طور کلی تغییر دادند. تولید انبوه و سرمایه‌گذاری‌های کلان، موجی از ابتکار و خلاقیت را با خود به همراه آورد که زندگی و فرهنگ آمریکایی و سپس کل جهان را تحت تاثیر شدید خود قرار داد. منابع جدید منجر به آن شد تا ظرفیت‌های تولید بالا رود و در نتیجه رقابت شدیدتر شود. به طور مثال ارضای سلیقه‌های متنوع در مد و فشن، در نتیجهٔ تحریک مشتریان به خرید بود. یکی از بهترین مثال‌ها جریانات مربوط به صنعت خودرو است که اوایل در اروپا پدیده‌ای سرگرمی و برای مشتریان پول‌دار ساخته می‌شد، اما با تولید انبوه خودروی مدل تی تولید شرکت فورد در امریکا (تصویر شماره ۱)، در اختیار انبوه مصرف‌کنندگان قرار گرفت. تولید انبوه و روش‌های جدیدِ تولید منجر به ظهور دیزاینرهایی شد که به «سبک‌پرداز (استایلیست)» معروف شدند و متخصص خلق فرم‌های بصری جدید بودند که مهم‌ترین هدف آن متمایز کردن محصول به لحاظ شکل ظاهری از محصولات رقبا بود (کیمرو، ۲۰۱۲). (در مطالب بعدی به استایلیست‌ها پرداخته خواهد شد.)

دو. پس از جنگ جهانی دوم تا دهه ۸۰ میلادی

یکی از مشخصات مهم رویکردهای مدرن به دیزاین، ایدهٔ هنرمند/دیزاینر بود که اسطوره‌های نام‌داری هم‌چون مایکل گریوز یا فیلیپ استارک را در این زمینه می‌توان نام برد. اما در واقع، ایده‌آلِ هنرمند/دیزاینر در عمل چندان تحقق نیافت تا جایی که امروزه تفکیک خیلی واضحی بین هنرمند و دیزاینر وجود دارد (در مطالب بعدی به این موضوع پرداخته خواهد شد). به تدریج، برخی از دیزاینرهای پیشرو مثل هنری درایفوس، مفهومِ نقش دیزاینر را به عنوان کسی که می‌تواند با کمک گرفتن از صنعت، وضعیت زندگی اجتماعی را اصلاح کند، جا انداختند. پس از جنگ جهانی دوم، دیزاینرها تخصص خود را فراتر از دغدغه‌های فرمی گسترش دادند و دست به حل مسائلی زدند که اهمیت بنیادی‌تری در فعالیت‌های سفارش‌دهنده‌ها و کسب‌وکارها داشت. دیزاینرهایی مثل دانلد دسکی که شرکت بزرگ مشاوره در زمینه برندسازی و بسته‌بندی در نیویورک تاسیس کرد و یا ریموند لووی که به عملکردهای دیزاین محصول پس از خرید اهمیت داد. آنها دیزاین را با روشِ برنامه‌ریزی‌شده و استراتژیک برای بقا در بازار رقابتی هماهنگ کردند (تصویر شماره ۴).

در اواخر دههٔ ۱۹۸۰ تغییر جهت آشکاری از فرم‌های سادهٔ هندسی، که شاخصهٔ دیزاین مدرنیستی بود (تصویر شماره ۳) به وجود آمد و در نتیجه گرایشی شکل گرفت که به طور کلی با نام «پست‌مدرنیسم» شناخته می‌شود. این گرایش در واقع بیش‌تر به دنبال این است که بگوید «چه چیزی دیزاین نیست، تا این که بگوید چه هست». این که دیزاین چه چیزی نیست، در کنار چگونگی گذار از مدرنیسم به پست‌مدرنیسم، و مرزبندی منظورمان (در این مبحث کلی) از پست‌مدرنیسم، موضوعاتی است که به عنوان بخش سوم و نهایی سیر تکامل تاریخی دیزاین، در مطلب بعدی به آن پرداخته خواهد شد.

***

منابع

Wikipedia contributors. (2024, July 4). Bauhaus. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Bauhaus

Winton, A. G. (1 C.E., January 1). The Bauhaus, 1919–۱۹۳۳. The Met’s Heilbrunn Timeline of Art History. https://www.metmuseum.org/toah/hd/bauh/hd_bauh.htm

Top 10 designers of the 20th century. (n.d.). Antique Modern Mix. https://antiquemodernmix.co.uk/blog/top-10-designers-of-the-20th-century

Wikipedia contributors. (2024a, July 2). Modern architecture. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Modern_architecture

simone.baur@globalinspirationsdesign.com. (2022, September 5). Early 20th Century Interior Design – GID. Global Inspirations Design. https://www.globalinspirationsdesign.com/early-20th-century-interior-design/

A history of 20th century design. (۲۰۲۴, July 24). Value My Stuff. https://www.valuemystuff.com/uk/blog/a-history-of-20th-century-design

جان هسکت (۲۰۰۲). دیزاین. ترجمه: منظر محمدی (۱۴۰۱). تهران: انتشارات مشکی

فرانک کیمرو (۲۰۱۲). شکل دیزاین. ترجمه: راضیه خشنود (۱۴۰۱). تهران: انتشارات مشکی